KOREKCJA NIEPRAWIDŁOWEJ ARTYKULACJI GŁOSKI „R” Pojęcie i rodzaje rerania Artykulacja spółgłoski r jest dosyć trudna i dlatego też pojawia się w mowie dzieci najpóźniej, czasem dopiero w 5 – 6 roku życia. Przy jej wymowie wibruje koniuszek języka. Boki języka przylegają do wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł, jednoczesnie drgają wiązadła głosowe. Przy nieco mocniejszej i dłuższej wymowie r - język wykonuje dwa lub trzy drgnięcia. Podniebienie miękkie uniesione i cofnięte zamyka przejście do jamy nosowej. Wadliwa wymowa dźwięku r nazywana jest rotacyzmem lub reraniem. Jest to jedna z częstych wad wymowy występująca u dzieci a także u dorosłych. Opuszczanie głoski r określa się mianem mogirotacyzmu, wymawianie zamiast r jakiegoś innego dźwięku, np.: l, ł, j, określa się jako pararotacyzm, natomiast zniekształcone formy r określone są mianem rotacyzmu właściwego. W obrębie rotacyzmu właściwego najczęstsze są następujące formy wadliwe : wargowy (labialny) – powstaje, gdy drgania wykonywane są obydwiema wargami (dwuwargowy – bilabialny) lub jeśli drgania wykonuje górna warga zbliżona do dolnych siekaczy, czy też dolna - przy siekaczach górnych (wargowo- zębowy); międzyzębowy (interdentalny) – powstaje przy drganiach czubka języka wsuniętego między zęby; boczny (lateralny) ma wyjątkowo nieprzyjemne brzmienie, wywołane przeciskaniem się powietrza między boczną krawędzią języka a dziąsłem górnym; policzkowy jest rzadko spotykaną odmianą o nieprzyjemnym brzmieniu, wywołanym drganiami policzków; języczkowy (uwularny) jest najczęstszą formą rotacyzmu. Drgania wytwarzane są przez mały języczek (uvola); rotacyzm uwularny występuje w języku francuskim i niemieckim. Można go również usłyszeć u nas na Pomorzu i w Poznańskiem; podniebienny (welarny) brzmi podobnie do głoski y i wywołane jest zbliżeniem tylnej części języka do podniebienia miękkiego; gardłowy wytwarzany jest między obsadą języka a tylną ścianą gardła; bywa też zastępowany innymi, łatwiejszymi głoskami, np. przez l, j lub w ogóle opuszczane. Bezpośrednią przyczyną rotacyzmu jest niedostateczna sprawność ruchowa czubka języka, który wskutek tego nie wykonuje drobnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, koniecznych do wytworzenia prawidłowego r . Istotne znaczenie ma również sama budowa anatomiczna języka : jeśli jest on zbyt duży i gruby albo też napięcie mięśniowe języka jest wzmożone lub osłabione czy wreszcie wędzidełko językowe jest zbyt krótkie, to wykonanie ruchów koniecznych do wytworzenia prawidłowej głoski r nie będzie możliwe. Ponadto wadliwa wymowa dźwięku r może być spowodowane obniżonym poziomem słuchu, opóźnionym rozwojem ruchowym i umysłowym oraz oddziaływaniem nieprawidłowego wzoru wymowy osób z otoczenia dziecka, a także słabą zdolnością do koncentrowania uwagi na dźwiękach mowy. Z dzieckiem, które w ogóle nie wymawia r lub zastępuje je inną głoską, ćwiczenia rozpoczyna się około 6 roku życia. Do tego czasu dziecko ma prawo nie wymawiać r. Jeśli natomiast dziecko zniekształca r reedukację należy rozpocząć jak najwcześniej. Etapy pracy korekcyjnej R – jest spółgłoską przedniojęzykowo – dziąsłową, drżącą. Przy jej wymowie czubek języka drga – wibruje, uderzając o wałek dziąsłowy za górnymi zębami; boki języka dotykają wewnętrznych powierzchni górnych zębów i dziąseł. Dlatego też na etapie wstępnym terapii rerania najważniejsze jest uświadomienie dziecku wibracji języka. Ponadto ważne jest osiągnięcie właściwego napięcia mięśniowego języka, który nie może być ani zbyt rozluźniony, ani zanadto napięty. Korekta rerania składa się ze ściśle ustalonych, następujących po sobie etapów: przygotowawczego, właściwej pracy logopedycznej, utrwalania wywołanego dźwięku, automatyzacji wywołanego dźwięku. Ad.1. Etap przygotowawczy to zespół czynności przygotowujących do właściwej pracy logopedycznej. Są to różnego rodzaju ćwiczenia języka i warg. Należą do nich następujące ćwiczenia języka: żucie języka, ostrzenie czubka języka o górne zęby, przy szeroko otwartych ustach, masaż języka poprze zagryzanie czubka języka zębami, wysuwanie wąskiego języka i cofanie go, wysuwanie szerokiego języka i cofanie go, kładzenie szerokiego języka na górnych zębach i górnej wardze, zaglądanie językiem do gardła – cofanie języka wzdłuż podniebienia, mlaskanie, kląskanie językiem, naśladowanie ssania cukierka, „czesanie języka” – wsuwanie go między lekko rozwarte zęby i wysu-wanie. zdmuchiwanie skrawków papieru z czubków języka: papierowe kółeczko umieszczamy na czubku języka za górnymi zębami; wargi rozchylone. Polecamy dziecku dmuchnąć na język energicznie wymawiając „d”. Wówczas papierek odskoczy; nie wolno dmuchać wargami, wargi muszą być rozchylone. ćwiczenia szybkiego mówienia głosek l i n. ćwiczenia szybkiego wymawiania głoski t, ćwiczenia szybkiego naprzemiennego wymawiania głosek t, d, n: t t t t d d d d td td td td tdn tdn tdn tdn teda teda teda teda tedo tedo tedo tedo tede tede tede tede tedu tedu tedu tedu tedy tedy tedy tedy e jest bardzo krótkie ćwiczymy przy otwartych ustach język znajduje się nie przy zębach, ale jest cofnięty do wałka dziąsłowego Ćwiczenia warg: cofanie kątów ust i obciążanie zębów, a następnie wypinanie warg do przodu, układając je w „dziób” (jak przy wymowie „y – u”); cofanie kątów ust i ukazywanie zębów przez zaokrąglenie warg (jak przy wymowie „o”); podnoszenie i opuszczenie dolnej wargi; cofanie lewego i prawego kąta ust – na przemian. cofanie obu kątów ust równocześnie; oblizywanie wargą wargi (górną i dolną, na przemian); dotykanie górnymi siekaczami dolnej wargi, a dolnymi górnej na przemian; naśladowanie parskania konia; naśladowanie warkotu motoru. Masaż warg: przeprowadzanie go przy zwartych siekaczach ruchem okrężnym, a następnie – w dół i w górę (palcem)1 Ad.2. Na etapie właściwej pracy logopedycznej wywołuje się w izolacji prawidłową artykulację głoski. Pokazujemy dziecku właściwy głosce „r: układ artykulacyjny, uświadamiamy dziecku właściwe głosce odczucie kinestetyczne, (tj. pokazujemy mu układ języka, warg, miejsce i sposób kontaktu narządów artykulacyjnych). W przypadku głoski „r: możemy wyróżnić cztery sposoby wywołania głoski: I sposób Po nauczeniu dziecka szybkiego uderzania czubkiem języka o wałek dziąsłowy należy przejść do wykształcenia umiejętności artykułowania t i d dziąsłowych. Następnie uczy się dziecko szybkiego, naprzemiennego wymawiania tych głosek, co doprowadza do uzyskania pierwszego efektu wibracji. Dalej stosuje się metodę substytucyjną, a dokładniej – wykorzystuje się uzyskaną głoskę d dziąsłową, którą wstawia się w miejsce r w połączeniach tr i dr. Następnie przyspiesza się tempo mówienia aż do uzyskania r. II sposób (metoda Steina): Metoda ta również wykorzystuje umiejętność artykułowania d dziąsłowego, które jest dźwiękiem pomocniczym do uzyskania głoski r. Wynika z tego, że jest to również metoda substytucyjna. Pierwszym krokiem jest uczenie dziecka połączeń: deda, dedo, dedu, przy czym d ma być dziąsłowe, e – wymawiane krótko i delikatnie, natomiast a, o, u – długo i z naciskiem. Następnie zwiększa się tempo mówienia tych połączeń aż do uzyskania dra, dro, dru, a potem: adra, odro, udru. Później prosi się dziecko o rytmiczne wymawianie sylabami: ad – ra, od – ro, ud – ru. Po ćwiczeniu tej umiejętności przechodzi się do wymawiania r w syla-bach, w których głoska znajduje się w nagłosie – ro, ra, re, ru, ry. III sposób Polecamy dziecku aby wypowiadało d z językiem przesuniętym do wałka dziąsłowego. Głoskę d tworzymy delikatnie, szybko i bez wysiłku. Przy szeroko otwartych ustach uderzamy szybko czubkiem języka o wałek dziąsłowy. Ważne jest aby przy tworzeniu d nie poruszać dolną szczęką, a brzegi języka przycisnąć do górnych zębów trzonowych. W czasie powtarzania d d d końcem łyżeczki potrącamy dolną część czubka języka, lub też dziecko samo potrąca palcem. Palec musi być sztywny, a ruchy potrącania energiczne. Stopniowo ograniczamy się do jednego, lub dwóch potrąceń czubka języka. Po osiągnięciu prawidłowo brzmiącej wibracji staramy się ograniczać pracę palca aż do całkowitego jej wyeliminowania. IV sposób Polecamy dziecku wymawiać długie ż przy szeroko rozchylonych zębach. W tym czasie palcem lub szpatułką potrącamy wędzidełko znajdujące się pod językiem. Ad.3. Etap utrwalania wywołanego dźwięku, stabilizowania go w mowie kontrolowanej, polega na utrwalaniu prawidłowej artykulacji: w izolacji, w sylabach i w wyrazach, we wszystkich możliwych pozycjach (tj. w nagłosie, śródgłosie i wygłosie) i sąsiedztwach fonetycznych. Następnie przechodzi się do ćwiczeń, wykorzystując zdania, krótkie teksty i różnorodny materiał językowy. W przypadku głoski „r” należy skrupulatnie przestrzegać kolejności niżej podanych ćwiczeń2: dra, dro, dre, dru, dry tra, tro, tre, tru, try drabina, droga, drewno, drewniaki, drut, trawa, tratwa, tramwaj, trampki, trąba, troje, trochę, tron, troska, trudny, truskawka, trójka atra, atro, atre, atru, atry otra, otro, otre, otru, otry etra, etro, etre, etru, etry utra, utro, utre, utru, utry ytra, ytro, ytre, ytry strażak, wiatrak, siostra, futro, jutro, lustro, patrol, wątroba, piętro, strona, opatrunek, struś, strumyk, cytryna adra, adro, adre, adru, adry odra, odro, odre, odru, odry edra, edro, edre, edru, edry udra, udro, udre, udru, udry ydra, ydro, ydre, ydru, yd kołdra, wiadro, zdrowy, biedronka, landrynki, adres, hydrant trudna droga druga strona drobny druk drewniany wiatrak Strażak niesie drabinę. Na drodze leży drut. Siostra kupiła truskawki Po futrynie chodzi biedronka. Na strychu wisi futro. pra, pro, pre, pru, pry apra, apro, apre, apru, apry opra, opro, opre, opru, opry epra, epro, epre, epru, epry upra, upro, upre, upru, upry ypra, ypro, ypre, ypru, ypry praca, pralka, pralnia, prasa, prosty, proszę, prędko, prezent, próba, oprawa, uprasowany, wyprawa, drogi prezent uprasowana wiatrówka pierwsze piętro prosty drut bra, bro, bre, bru, bry abra, abro, abre, abru, abry obra, obro, obre, obru, obry ebra, ebro, ebre, ebru, ebry ubra, ubro, ubre, ubru, ubry ybra, ybro, ybre, ybru, ybry brat, brama, bratki, broda, broszka, bruk, brudny, bryła, ubranie, obrazek, zebra, obroża, obrona, ubrudzony brudne ubranie brukowana droga oprawiony obrazek drugie piętro Bronek zapomniał adresu. W pralce jest brudne ubranie Brat pracuje w fabryce. „Słoń” Te słoń nazywa się Bombi, Ma trąbę, lecz na niej nie trąbi. Dlaczego? Nie bądź ciekawy – to jego prywatne sprawy. Jan Brzechwa kra, kro, kre, kru, kry akra, akro, akre, akru, akry okra, okro, okre, okru, okry ekra, ekro, ekre, ekru, ekry ukra, ukro, ukre, ukru, ukry ykra, ykro, ykre, ykru, ykry kra, kraj, kran, kratka, krawiec, krawat, krok, kropla, krowa, kromka, kreda, krem, kret, kreska, królik, kruk, krótki ekran, mokro, ukrop, okres, okruszyny, pokrywka, przykry Dalej analogicznie według powyższego wzoru – gra, fra, wra grad, grabie, granica, groch, granada, grobla, gruby, grupa, grudzień, gruzy, grypa, agrafka, ogrodzenie, agrest, ogródek, ogryzek, dobry krawiec krótki krok drobny groch krem cytrynowy gruba kreska groźny tygrys Krawiec prasuje ubranie. Krysia gra na trąbce. Koło bramy chodzi kruk. Krowa skubie mokrą trawę. Zagadki Choć się zielonej trawy naje, to jednak białe mleko daje. Nie gryzą, choć zęby mają. Ogrodnikom – pomagają. frędzle, fruwać, frytki, fryzjer, wracać, wrak, wrota, wrona, wróble, wiatr, metr, litr, teatr, centymetr, ra, ro, re, ru, ry rama, rana, rasa, radio, ranek, rakieta, rok, ropa, rondel, rolnik, rosa, roślina, recepta, ręka, rękawiczka, ruch, rów, równy, rózga, róża, rumianek, ryba, rynek, rynna, rysunek, ryś, ryż ranna rosa rozwinięta róża równa kreska ara, aro, are, aru, ary ora, oro, ore, oru, ory era, ero, ere, eru, ery ura, uro, ure, uru, ury yra, yro, yre, yru, yry para, kara, tara, parasol, aparat, kora, korona, pora, kora, korek, wtorek, teren, litera, cerata, skóra, dziura, biuro, pióro, murek, żyrafa, żyrandol arkusz, latarka, sarna, port, tort, serce ogrodzony teren aparat radiowy podarty parasol arkusz papieru drewniany korek port rybackI kolorowa cerata W porcie rybackim jest duży ruch. Na rynku stoją latarnie. Na biurku leży pióro. Marysia karmi kury. Zagadki Najlepszym lekarzem Złamanego ołówka jest ... Wisi w łazience Wycierasz nim ręce. Rudą kitką się chlubi, orzeszki bardzo lubi. AR – dar, czar, katar, zegar, komar, pożar, para OR – por, aktor, pomidor, motor, port, muchomor ER – ser, numer, ster, kler, kuter, cukier, koper UR – chór, mur, zbiór, sznur, dyżur, wór YR – dyrektor W torbie jest cukier. Jurek ma Katar i gorączkę. „Kangur” Jakie pan ma stopy duże, Panie kangurze! Wiadomo – dlatego kangury w skarpetkach robią dziury. Jan Brzechwa „Samotny strach” Strach na wróble wieczorem stoi pełen smutku, bo stracha strach ogarnął w działkowym ogródku. Tak przykro stać samemu, gdy wiatr, gdy deszczyk moczy... żeby choć jeden wróbel pojawił się w nocy! Wincenty Faber Kolory jesieni Jesień zawitała do naszego ogródka. Dzieci od razu ja poznały. Przyniosła drzewom żółte i pomarańczowe liście, jarzębinie dała czerwone korale. Bratki, stokrotki, róż i nasturcje wymieniła na złociste chryzantemy i różnokolorowe astry. Parkan ogrodu też zmienił barwę na czerwoną. To czerwienią się liście winogron. Ogród wygląda, jakby się kąpał w słońcu chociaż pada drobny deszcz. Pod kolorowymi parasolami baraszkują wróble. Ćwierkają głośno o tym, że zmieniła się pora roku i dzieci muszą się cieplej ubierać, bo wieje już ostry wiatr. Ad.4. Etap automatyzacji wywołanego dźwięku to etap realizowania go w mowie spontanicznej, czyli wypracowania umiejętności autokontroli i autokorelacji. Automatyzacja dźwięku polega na oderwaniu od świadomości faktu wymowy, dzięki utrwaleniu wzorców kinestetyczno – ruchowych i autokontroli słuchowej. POMOCE LOGOPEDYCZNE WYKORZYSTYWANE W KOREKCJI RERANIA Rerek - zbudowany jest z ruchowej, wymiennej szpatułki oraz urządzenia wytwarzającego wibrację. Wibrującą szpatułką podbijamy artykułujący np. głoskę „ ddd” język uzyskując w ten sposób „r”. Przyrząd wykorzystujemy także do masowania języka . Wiersz Ewy Małgorzaty Skorek pt „ Królewkie granie” – wykorzystać można do utrwalania prawidłowej artykulacji „ r” w połączeniu ze spółgłoskami „ p” i „ t”. W trakcie powtarzania dźwięków naśladujących grę na instrumentach (mandolinie : prum - prum - prum, trąbce : tra - tra -tra) usprawniane są także narządy artykulacyjne – wargi i czubek języka. Zagadki - odgadywanie ich to inna forma utrwalania prawidłowej wymowy ćwiczonej głoski. Zadanie dzieci polega na rozwiązaniu zagadki podanej przez nauczyciela, potem na nauczeniu się jej na pamięć i powtórzeniu jej w domu rodzicom, rodzeństwu. Przygotowała: Iwona Pańczyk
1 E.Chmielewska, Zabawy logopedyczne i nie tylko. Poradnik dla nauczycieli i rodziców. Kielecka Oficyna Wydawnicza PW „MAC”S.A., Kielce 1997, s. 15,16.
2 G.Demel, Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola. WS i P, W-wa 1996, s. 75-79.